Wetenschappers stellen een nieuw neurowetenschappelijk model voor om bijna-doodervaringen te verklaren: een chemische cascade die de ineenstorting omzet in helderheid.
Aan de rand van het leven, wanneer het lichaam instort en de hersenen hun grenzen bereiken, gebeurt er iets dat even fascinerend als verontrustend is: de zogenaamde bijna-doodervaringen (BDE). Het zijn buitengewone verhalen, beladen met symboliek, emotie en diep levendige sensaties. Een tunnel van licht, de aanwezigheid van overleden wezens, een onbeschrijfelijke vrede, een panoramisch overzicht van het eigen leven… Wat zit er achter deze verschijnselen?
Nieuw onderzoek, gepubliceerd in het prestigieuze Nature Reviews Neurology, stelt voor het eerst een integraal neurowetenschappelijk model voor dat op een coherente manier probeert uit te leggen wat er tijdens deze grenservaringen in de hersenen gebeurt. Het multidisciplinaire team, onder leiding van neurowetenschapper Charlotte Martial en haar groep aan de Universiteit van Luik, heeft tientallen jaren van onderzoek op het gebied van neurobiologie, psychologie, farmacologie en evolutie samengevat om wat zij het NEPTUNE-model hebben genoemd voor te stellen.
Wanneer de hersenen instorten… lichten ze op
In plaats van gewoon uit te schakelen, komen de hersenen in een kritieke situatie – bijvoorbeeld tijdens een hartstilstand – in een korte maar intense fase van hyperactiviteit terecht. De verminderde bloedtoevoer, het zuurstoftekort (hypoxie) en de toename van kooldioxide (hypercapnie) veroorzaken een metabolische onbalans die een lawine van neurotransmitters teweegbrengt: serotonine, dopamine, glutamaat, noradrenaline, GABA, acetylcholine en endorfines.
Elk van deze stoffen activeert in deze veranderde toestand verschillende neurale circuits die volgens de auteurs een groot deel van het typische repertoire van BDE’s kunnen verklaren: visuele hallucinaties, dissociatie van het lichaam, euforie, vrede, heldere herinneringen en zelfs mystieke ervaringen.
Serotonine bijvoorbeeld schiet omhoog in momenten van ernstige hypoxie. De interactie ervan met specifieke receptoren (zoals 5-HT2A) wordt in verband gebracht met buitengewone visioenen en waarnemingen, die sterk lijken op die welke worden veroorzaakt door psychedelische stoffen zoals psilocybine of DMT. Dit soort activering zou ten grondslag kunnen liggen aan de beroemde “lichttunnels”, ontmoetingen met entiteiten of het ervaren van een “hiernamaals”.
De chemie van het onverklaarbare
Endorfine en GABA brengen rust, verlichten pijn en remmen angst. Dopamine versterkt op zijn beurt de emotionele betekenis van de ervaring en geeft deze een nuance van ‘absolute waarheid’. Acetylcholine en noradrenaline lijken een sleutelrol te spelen bij het coderen van herinneringen, wat zou verklaren waarom mensen die een BDE hebben meegemaakt zich elk detail met een ongewone helderheid herinneren, zelfs als ze klinisch bewusteloos waren.
Met andere woorden, het brein activeert al zijn middelen, zelfs in extreme omstandigheden, om een coherente, betekenisvolle en onvergetelijke ervaring te creëren.
Het NEPTUNE-model stelt dat deze kettingreactie niet willekeurig of grillig is. Ze zou diepe evolutionaire wortels kunnen hebben.
Een oeroud verdedigingsmechanisme?
Een van de meest intrigerende elementen van het wetenschappelijke voorstel is het idee dat BDE’s een geavanceerde biologische strategie zouden kunnen zijn: een passief overlevingsmechanisme, vergelijkbaar met de thanatose of ‘doodsimulatie’ die bij veel dieren wordt waargenomen.
Wanneer vechten of vluchten niet langer mogelijk is, zou het brein een dissociatieve toestand activeren die het individu loskoppelt van fysiek lijden en directe waarneming van de omgeving, maar een bepaald niveau van innerlijk bewustzijn behoudt. Bij mensen zou die toestand zich manifesteren als de NDE, een complexe hersenconstructie die herinneringen, emoties en waarnemingen vermengt en die zelfs het herstel zou kunnen bevorderen als de medische situatie zich omkeert.
Deze benadering helpt niet alleen verklaren waarom mensen die niet klinisch dood waren – zoals mensen die last hebben van syncope, bloeddrukdalingen of zelfs extreme meditatieve ervaringen – NDE’s kunnen beschrijven. Het heropent ook het debat over het concept van bewustzijn in kritieke toestanden, zelfs over wanneer hersendood werkelijk begint en eindigt.
Wat als niet alle BDE’s positief zijn?
Hoewel de meeste getuigenissen spreken over vrede, liefde en transcendentie, zijn er ook verhalen over negatieve BDE’s: angstaanjagend, verontrustend, met beelden van duisternis of angstaanjagende entiteiten. De studie erkent dit nog weinig onderzochte aspect en suggereert dat factoren zoals de voorafgaande emotionele toestand, persoonlijke overtuigingen of de specifieke fysiologische context van invloed kunnen zijn op de aard van de ervaring.
In dit opzicht is het NEPTUNE-model open: het beoogt geen definitieve antwoorden te geven, maar een coherente basis te bieden waarop toekomstig empirisch onderzoek kan worden voortgebouwd. De auteurs benadrukken dat het een uitgangspunt is, geen conclusie.
Voorbij het mysticisme, een venster op het bewustzijn
BDE’s zijn van oudsher een vruchtbare bodem voor spiritualiteit, religie en mysterie. Maar wat dit nieuwe onderzoek voorstelt, is niet om het subjectieve te verwerpen, maar om het vanuit de biologie te begrijpen. Het ontkent niet wat mensen die een BDE hebben meegemaakt hebben ervaren, maar probeert te begrijpen hoe het brein in staat is om zulke intense, georganiseerde en transcendente ervaringen te genereren in omstandigheden van totale instorting.
De studie stelt geen zwevende ziel of een fysiek hiernamaals voor. Maar het reduceert BDE’s ook niet tot simpele, waardeloze hallucinaties. Integendeel: het laat zien hoe het menselijk brein, op zijn limiet, in staat is om een laatste verhaal te creëren. Een zintuiglijk en emotioneel afscheidsverhaal. Een reis die, in de woorden van veel overlevenden, “echter leek dan het leven zelf”.
En misschien is het begrijpen van hoe deze ervaringen worden opgebouwd ook een manier om te begrijpen wat het menselijk bewustzijn uiteindelijk is.
